Ontdek het circus met de dieren van Jeroen Bosch

Vandaag is in Natuurmuseum Brabant (Tilburg) de tentoonstelling De dieren van Jeroen Bosch geopend. Deze tentoonstelling, vanaf morgen geopend voor publiek, zet de dieren die voorkomen in de werken van de beroemde Brabantse schilder centraal. Het biedt daarmee een unieke kijk op het werk van Bosch.

Voor wie helaas niet meer in de gelegenheid is om naar de uitverkochte tentoonstelling in Het Noordbrabants Museum te gaan, of hier nog een uitje voor in het verschiet heeft, is de tentoonstelling in het Natuurmuseum zeker een aanrader. Helaas, de echte werken van Jheronimus Bosch hangen er niet, maar er hangen wel levensgrote replica’s in hoge resolutie van een zevental werken van de schilder uit Den Bosch. Volgens de projectleider van de tentoonstelling in het Natuurmuseum in Tilburg, Johan Heeffer, is het verbazingwekkend hoeveel dieren er in het werk van Bosch voorkomen. “Ik heb getracht ze te tellen, maar na alleen nog maar het tellen van het linkerpaneel van de Tuin der Lusten zat ik al op 500 dieren. Toen ben ik maar gestopt.” Er staan dan ook duizenden dieren op zijn werken en al die dieren hebben een dieperliggende betekenis. Die betekenis komt in deze tentoonstelling naar voren.

Dierenliefhebber

“We hebben de zeven werken van Bosch uitgebreid geanalyseerd en geobserveerd. Daarbij hebben we gekeken welke dieren we met zekerheid konden herleiden op naam. Ook hebben we gekeken welke dieren we zelf in ons depot hadden. Uiteindelijk heeft dat geresulteerd in zo’n 100 dieren die wij exposeren bij de replica’s van Bosch. Daar zitten echter ook fantasiedieren tussen, zoals ook Bosch hierin een meester was.” Volgens Heeffer is duidelijk dat Jheronimus Bosch een echte dierenliefhebber, maar ook een dierenkenner was. “Hij heeft de dieren duidelijk goed geobserveerd en heel natuurgetrouw weergegeven. Bepaalde dieren kan hij echter nooit gezien hebben. Er waren in die tijd wel dierentuinen, maar nog niet zo uitgebreid en toegankelijk als nu. Hij had echter toegang tot vele boeken via zijn familie en het is duidelijk dat een aantal dieren die hij schilderde geïnspireerd zijn op afbeeldingen uit bepaalde boeken. Soms zijn dieren zelfs letterlijk gekopieerd van die afbeeldingen. Een voorbeeld hiervan is de giraffe. Maar er zijn ook dieren in zijn werken vastgelegd, waarvan met bijna 100% zekerheid te zeggen valt dat ze voor het eerst door Bosch zijn vastgelegd in de Nederlanden. Bijvoorbeeld de afbeeldingen van de krakeend en de bonte kraai. Deze zijn door Bosch voor het eerst afgebeeld.”

Rondgang

In de expositie “De dieren van Jeroen Bosch” komt de bezoeker binnen in een fraai uitgedoste setting. Met een groot doek, dat de rondgang van de dieren uit de Tuin der Lusten symboliseert, wordt een andere rondgang vormgegeven. “De dieren op dit doek zijn expres uitvergroot, zoals Bosch dat ook regelmatig deed. Hij koos er voor dieren soms uit verhouding weer te geven. Dat hebben we hier ook gedaan.” De fysieke rondgang van de dieren is vergelijkbaar, maar toch ook weer heel anders dan de rondgang in de Tuin der Lusten. “We willen mensen met deze rondgang stimuleren om de werken eens goed te bekijken en zelf de dieren in het werk van Bosch op te zoeken. Daarbij gaan we niet voorbij aan de symboliek van de dieren. Met speciale waaiers kunnen bezoekers de achterliggende betekenis van de afgebeelde dieren achterhalen en zo het werk van Bosch op een andere manier leren doorgronden.” Wie goed kijkt ziet bij de fysieke rondgang ook dieren van hedendaagse kunstenaars terugkomen, dieren die passen bij de wereld van Bosch. Het betreft werken van Neige en Sjon Brands. Kijk vooral ook eens in de lucht, want daar bevinden zich duivelse wezentjes van de Hongaarse kunstenaar Otto Incze, die zo uit de werken van Bosch gevallen lijken te zijn. Op die manier worden hedendaagse kunst met de invloeden van Bosch verweven.

Dieren als symbool

Wat verder duidelijk is als je voor de replica’s van Bosch staat, waaronder de Tuin der Lusten, maar onder meer ook de Marskramer, De Hooiwagen en de Verzoeking van de Heilige Antonius, is dat in alle werken veel mythologische verwijzingen zitten.  Bosch was voor zijn tijd een kritische kunstenaar. Hij was er niet bang voor om bepaalde misstanden aan de kaak te stellen. Zo zijn er in zijn werken diverse verwijzingen te vinden naar kritiek op de geestelijken in die tijd. Maar het meest opvallend zijn de verwijzingen naar de dieren. “In de Middeleeuwen stonden dieren vaak symbool voor menselijke eigenschappen. Alle dieren hadden een betekenis. De putter staat bijvoorbeeld voor schijnheiligheid en de eend voor domheid. De ijsvogel wordt weer gezien als een soort patroonheilige voor bedelaars, terwijl de hop de vogel van het kwaad was, omdat hij stonk en op vuilnisbelten leefde. Ook de uil werd niet altijd gezien als de wijze uil, maar vooral als een voorbode van het kwaad, voor de duivel. Een uil leefde immers in het donker en het donker stond voor het kwaad. Vaak worden in werken van Bosch dan ook de steenuil en de koolmees bij elkaar gezien. De koolmees staat daarbij voor de beïnvloedbare mens, die bevattelijk is voor de verleidingen van het kwaad, vormgegeven door de steenuil. Ook de lepelaar, die in de Tuin der Lusten op een groep mensen staat, stond voor het kwaad. Een lepelaar haalt zijn voedsel immers uit de grond, uit het slijk en daarmee is het onrein voedsel. De lepelaar stond dan ook voor kwaadsprekerij. En zo zijn er veel meer symbolische verwijzingen te vinden in zijn werk, zoals ijdelheid, vruchtbaarheid, maar ook dronkenschap en onhandigheid. Met de waaiers kunnen de bezoekers die symboliek zelf ontdekken.”

Diepere laag

Bosch, als maatschappijkritische kunstenaar in zijn eigen tijd, heeft met zijn werk in ieder geval één ding aangetoond dat bij het Natuurmuseum goed zichtbaar wordt: geen enkel dier dat wordt afgebeeld staat zomaar op zijn werken. “Er zitten zoveel verwijzingen in naar het goede en het kwade. In de Marskramer is dat ook goed zichtbaar. Er zit een valse hond in, die voor het kwade staat en ook in andere werken weer terugkomt. Daarnaast is er een gekooide ekster en een loslopende ekster, wat ook weer een verwijzing is naar kwaad en goed. Met de dieren als ingang bieden wij de bezoeker de mogelijkheid om een diepere laag in het werk van Bosch te ontdekken.”

Wilt u zelf de werken van Bosch eens doorgronden op een dierlijk niveau? Ga dan naar deze expositie. Vanaf morgen is deze voor publiek geopend.

De tentoonstelling is onderdeel van de Bosch Grand Tour (www.bosch500.nl). Onder deze naam presenteren zeven vooraanstaande Brabantse musea in 2016 een hedendaags tentoonstellingsprogramma. Bosch Grand Tour is een project van het Van Abbemuseum Eindhoven, De Pont museum Tilburg, MOTI Museum of the Image Breda, Natuurmuseum Brabant Tilburg, Het Noordbrabants Museum ’s-Hertogenbosch, Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch en het TextielMuseum Tilburg. Bosch Grand Tour is onderdeel van de manifestatie Jheronimus Bosch 500 en wordt mogelijk gemaakt door stichting Jheronimus Bosch 500, de Provincie Noord-Brabant, gemeente ’s-Hertogenbosch.

 

Lees ook:De dieren van Jeroen Bosch in Natuurmuseum Brabant
Lees ook:Brabantse musea slaan handen ineen voor Jheronimus Bosch
Lees ook:Bosch Grand Tour: vier nieuwe tentoonstellingen van start in april
Lees ook:Bosch Grand Tour gaat bijna van start
Lees ook:Jeroen Bosch is niet te vermijden in 2016